- تاریخ درج خبر:1399/07/07-١٠:٢٥
عبدالحسین معرفی شلحه
آبادان خبر : عبدالحسین معرفی شلحه
مهاجرت به مثابه یک انتخاب زیرکانه و غالبا، ناگزیر برای ارتقا و بهبود شرایط زندگی در هر سطحی میتواند مورد توجه قرار گیرد. مهاجرت يعني زندگي و پيشرفت يك جمعيت بي حركت راكد است و میزان و نرخ گوناگون مهاجرت به حالت پيشرفت در يك كشور و يا يك حوزه بستگي دارد. در این مقاله سعی در شناخت و تبیین تأثیر مهاجرت روستا-شهری بر توسعه فیزیکی شهر آبادان است. که در این میان توجه بیشتری به تغییرات جمعیت روستایی و تأثیر آن بر مورفولوژی شهر آبادان میشود؛ بدین منظور شهر آبادان به عنوان نمونه موردی انتخاب شده و با بررسی فیزیکی شهری آن در فاصله زمانی سالهای متمادی سعی در پیدا کردن رابطه آن با تغییرات جمعیت روستایی میشود. به منظور بررسی علت و انگیزش مهاجرت روستائیان به شهرها و تأثیر آن بر توسعه فیزیکی شهر از تکنیکهای پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده و مطالعه آمارهاي جمعیتی استفاده شده است. همچنین نتایج حاصل از پرسشنامهها بوسیله نرم افزار SPSS تحلیل آماري شده است. در نهایت، سه روستا (منیوحی، چوبیده و شلهه حاج حسین) به عنوان روستاهاي نمونه انتخاب گردیده است. نتیجه حاکی از آن بوده است که در شهری مثل آبادان مهاجرت از روستا به شهر در زمره مهمترین مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی به شمار میآید. مهاجرت هم در مبدأ و هم در مقصد مسائل و مشکلاتی از جمله تغییر در ترکیب و ساخت جمعیت، اشتغال، بیکاری، سطح دستمزدها، درآمد سرانه، بروز نابسامانیهای متعدد ناشی از فشار بر منابع و امکانات محدود جوامع شهری، تخلیه روستاها و تخریب آنها و… را به وجود میآورد و نتیجه نهایی مهاجرت از روستا به شهر، نابودی کامل شکوفایی شهری و بر هم خوردن تعادل و توازن آن است.
بيان مسأله
مهاجرت و جابهجایی جمعیتی نشانگر پویایی و تلاش انسان است. انسانهایی که در یک مکان جغرافیایی زمینه تلاش را برای خود محدود میدانند، اقدام به مهاجرت مینمایند. انسان دارای مهارتهای متنوع است، مهارتهای متنوع فضاهای گوناگون را میطلبد؛ تا انسانها مهارتهای خود را به نمایش بگذارند. در این صورت مهاجرت کارساز خواهد بود. اما اگر این فرایند حرکتی بدون توجه به مهارتها صورت گیرد، مخرب و منفی است. در این راستا مهاجرت یک پدیده جهانی است که در کشورهای پیشرفته بعد از انقلاب صنعتی و در کشورهای جهان سوم در نیم قرن اخیر شدت گرفته است. مهاجرت در کشورهای صنعتی مهار گردیده است تا جایی که به عنوان یک مشکل مطرح نمیباشد، اما کشورهای جهان سوم نه تنها نتوانستند با تدابیر لازم مشکل را حل نمایند بلکه با ایجاد نابرابریها بین مناطق آن را نیز تشدید نموده اند.
اگر محیط روستا را به ظرفی تشبیه نماییم و مظروف آن را جمعیت بدانیم این ظرف میتواند مظروف معینی را خود جای میدهد و اگر بیش از ظرفیت آن باشد سرزیر خواهد کرد. در چند دهه اخیر جمعیت روستاها به طور بیسابقهای در حال افزایش بوده در حالی که توانهای محیطی روستا و اشتغال روستائیان در محیط خود انجام نگرفته است. در چنین شرایطی فقر، بیکاری و ... از مهمترین مشکلاتی است که روستائیان را تهدید مینماید و واکنش آنها نیز در مقابله پدیدههای فوق، تخلیه روستاها و مهاجرت به شهرهاست. بعد دیگر آن اختلاف سطح درآمد روستائیان نسبت به شهرنشینان است. مناطق روستایی کشورهای توسعه نیافته دچار عقب ماندگی هستند. سطح زندگی اعم از اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نسبت به شهرها پایینتر است. لذا به لحاظ اینکه انسان موجودی است رفاه طلب و خواهان آسایش، وقتی که به این رفاه نسبی در روستا دست پیدا نمیکند و میتواند آن را در شهرها بدست آورد اقدام به مهاجرت میکند. که این مهاجرت به دلیل اینکه پیش بینی نشده و برنامهریزی شده نیست بر ساختار شهرها اثر و باعث کالبدی ناموزون آنها میشود.
رولان ماسپتیول نتیجه نهایی مهاجرت را چنین میدید، نابودی کامل شکوفایی ملی و از دست دادن آزادی چرا که انحطاط روستا به مثابه انحطاط تمدن است تمدنی که ضامن قانون شهروند و حفظ حرمت آزادی انسانی است. و اینکه افزایش سریع جمعیت شهرها، نبود امکانات شهری متناسب، ایجاد محلههای حاشیه نشینی، فقر و کمبود بهداشت گریبانگیر اکثرکشورهای جهان سوم است.
چون در نگاه اول به نظر میرسد که بین خالی شدن جمعیت روستایی این شهر و تغییرات سریع کالبدی –فضایی شهر آبادان که گاها تغییراتی نا به هنجار و برنامهریزی نشدهای نیز هست رابطه معناداری وجود دارد. به گونهای که شهر تحت عوامل فشاری از بیرون؛ شکل و ریخت صحیح خود را از دست داده و به صورت مجتمع سکونت گاهی بینظمی در آمده است.
به پاسخ سوالاتی از جمله تأثیر مهاجرت روستا به شهر بر توسعه فیزیکی شهر چگونه است؟ پیامدهای این مهاجرت بر ساختار اجتماعی شهر چه خواهد بود؟ و تأثیر کنترل مهاجرت چه پیامدهای فرهنگی و اجتماعی برای شهر خواهد داشت؟ و ...پرداخته خواهد شد.
اهمیت و ضرورت انجام تحقيق
بر اساس بررسیها و تحقیقات مختلف مهاجرت به یکی از اساسیترین مسائل جمعیتی تبدیل شده است. این امر به خصوص در کشورهای جهان سوم تبدیل به یک معضل اجتماعی شده است. مهاجرت هدفمند وبرنامه ریزی شده مانند آنچه برخی از کشورهای پیشرفته اتفاق میافتد نه تنها یک عامل زیانبخش تلقی نمیشود بلکه سهم عمدهای در کاهش فقر روستایی، شکوفایی و رونق اقتصادی و ایجاد توسعه خواهد داشت.
افزایش مهاجرت روستاییان به شهرها و خالی از سکنه شدن روستاها علی رغم هزینه سنگینی که خدمت رسانی تأمین نیازهای اساسی بخش روستایی بر دوش جامعه گذاشته است، به معنی ناتوانی الگوی توسعه اقتصادی-اجتماعی و تأمین نیازهای اساسی به کار گرفته شده است. در چنین شرایطی برنامهریزی و سیاست گذاری در زمینه توسعه جامعه روستایی نیازمند شناخت کامل ویژگیهای جامعه روستایی، نیازها و اولویتهای آنها میباشد. برای دستیابی به این اهداف ساماندهی اسکان جمعیت، مهار رشد شهرهای بزرگ، ساماندهی الگوی استقرار مراکز جمعیتی مناطق روستایی و ایجاد زیر ساختها وتجهیز مراکز مهم سکونت روستایی امری اجتناب ناپذیر میباشد. این برنامه ضمن مهار و هدایت معقول روند جابجایی جمعیت روستایی، زمینه رشد و توسعه مراکز مهم سکونتگاههای روستایی را فراهم ساخته و از رویش شهرهای بزرگ و سرطانی جلوگیری مینماید و در نتیجه امکان ایجاد شرایط بهترو ماندگاری جمعیت روستایی را فراهم میسازد.
پیشینه تحقیق
پروین گرجیان کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزي روستایی در سال 1389 مقاله تحت عنوان «عوامل مؤثر در مهاجرت روستائیان به شهرها، با تأکید بر شبکه مهاجرت» نوشته که نتیجه حاصل از آن بدین شرح است: عوامل متعدد اقتصادي، اجتماعی و طبیعی در مهاجرت روستائیان دهستان مؤثر بودهاند. در این میان، حدود 80 درصد از مهاجرین مورد مطالعه عوامل اقتصادي از جمله جست وجوي شغل و دستیابی به درآمد بیشتر را مهمترین دلیل کوچ خود ذکر کردهاند.
فیروز پارسا نژاد در سال 1386 در مطالعات خود بر روی شهر زرقان تحت عنوان توسعه فیزیکی و چالشها و راهبردهای این شهر مطالعه نمود او با استفاده از روش کتابخانهای و میدانی تحقیق کرده است در مطالعات خود به این نتایج دست یافت که مهاجرت بیرویه روستا_شهری عامل اصلی گسترش فیزیکی شهر میباشد که این امر باعث زیرساخت و ساز رفتن اراضی مرغوب کشاورزی شده است.
مهران زینی وند در سال 1388 در مطالعات خود بر روی شهر دره شهر تحت عنوان گسترش فیزیکی این شهر و اثرات زیست محیطی آن مطالعه نمود . با استفاده از روش کتابخانهای و میدانی تحقیق کرده است و به این نتایج دست یافت که مهاجرت عامل اصلی گسترش فیزیکی این شهر بوده است و از اثرات زیست محیطی ناشی از این گسترش فیزیکی آلودگی آب، خاک، هوا، صوتی و افزایش تولید زباله بوده است.
جانسون در سال 1998 بیان نمود که تحولات پیجیده اقتصادی، فنی که بر اساس انقلاب صنعتی شکل گرفته بودند موجب تغییرات عمیقتری در اندازه شهرها، نسبت جمعیت در آنها و آهنگ رشد شهرنشینی شده است.
جنبه جديد بودن و نوآوري در تحقيق:
بر اساس بررسیها و تحقیقات مختلف مهاجرت به یکی از اساسیترین مسائل جمعیتی تبدیل شده است. توسعه فیزیکی و رشد جمعیت شهرآبادان تا چند دهه پیش دارای افزایش بوده است. در سطح شهر آبادان در این زمینه مطالعهای صورت نگرفته است و تحقیق این جانب اولین مطالعه در این مورد میباشد.
اهداف تحقیق:
هدف اصلی:
بررسی میزان تأثیر مهاجرت روستا- شهری بر توسعه فیزیکی شهر آبادان
اهداف فرعی:
2-تعیین عوامل نامناسب تاثیرگذار بر گسترش فیزیکی شهر آبادان
1- شناخت معضلات زیست محیطی ناشی از گسترش فیزیکی شهرآبادان
سؤالات تحقیق:
1-آیا مهاجرت روستا به شهر بر توسعه فیزیکی شهر آبادان تأثیر گذاشته است؟
2-آیا مهاجرت میتواند به عنوان عاملی تاثیرگذار بر رشد فیزیکی شهر آبادان محسوب گردد؟
3-آیا تولید زباله و آلودگی آب میتواند از مهمترین اثرات زیست محیطی ناشی از گسترش فیزیکی شهر آبادان باشد؟
فرضيههاي تحقیق:
1- به نظر میرسد مهاجرت روستا به شهر بر توسعه فیزیکی شهر آبادان تأثیر فراوانی گذاشته است.
2- به نظر میرسد مهاجرت از مهمترین عوامل تأثیر گذار بر گسترش فیزیکی شهر آبادان است.
3- به نظر میرسد تولید زباله و آلودگی آب از مهمترین اثرات زیست محیطی ناشی از گسترش فیزیکی شهر آبادان میباشد.
روششناسی تحقیق:
به منظور بررسی علت و انگیزش مهاجرت روستائیان به شهرها و تأثیر آن بر توسعه فیزیکی شهر از تکنیکهای پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده و مطالعه آمارهاي جمعیتی استفاده شده است. همچنین نتایج حاصل از پرسشنامهها بوسیله نرم افزار SPSS تحلیل آماري شده است.
متغیرها:
در انتخاب روستاهای نمونه از روش نمونهگیري طبقهاي استفاده شده است، ابتدا روستاها را برحسب جمعیت، براساس سرشماري سال1385، طبقه بندي نموده، سپس آبادیهاي کمتر از 100 نفر را از جدول حذف و روستاهاي بیشتر از آن را مورد توجه قرار دادهایم. همچنین در این انتخاب؛ نحوه پراکندگی و فاصله روستاهاي نمونه از یکدیگر در سطح دهستان مورد نظر قرار گرفته است. در نهایت، 3 روستا (منیوحی، چوبیده و شلهه) به عنوان روستاهاي نمونه انتخاب گردیده است. حجم آماري 80 خانوار از هر سه روستا میباشد.
پيامدهاي مهاجرت روستا- شهري
پديده مهاجرت روستا- شهري، يك پديد i اجتماعي اقتصادي است كه نتيجه مجموعهاي پيچيده از عوامل اجتماعي روان شناختي، اقتصادي و سياسي است. فرايند مهاجرت نه تنها بر حجم و رشد جمعيت يك جامعه تأثير ميگذارد، بلكه تغييراتي قابل ملاحظه در ساخت و توزيع جمعيت ايجاد ميكند. مهاجرتهاي روستا شهري باعث افزايش تعداد مردان جوان در شهرهاي بزرگ شده و تعادل نسبت مردان و زنان را در دو منطقه شهري و روستايي بر هم زده است (ستوده، 1384، ص 125).
با توجه به اينكه جوانان بيشتر از هر گروه سني ديگر تن به مهاجرت ميدهند، اين موضوع در بلندمدت براي جوامع روستايي حائز اهميت خواهد بود؛ چراكه با مهاجرت آنان، توليد نسل در جوامع روستايي كاهش مييابد و به دنبال آن جمعيت پويا در روستاها كاهش مییابد و توليد محصول و اقتصاد رو ستايي نيز كاسته ميشود و
همچنين از نظر اجتماعي و فرهنگي نيز روستاها دچار ايستايي ميشوند.
امروزه با توجه به اينكه سهم جمعيت شهري و روستايي برعكس شده است و نسبت قابل توجهي از جمعيت شهرها را مهاجرين روستايي تشكيل ميدهند، ميتوان به اهميت موضوع مهاجرتهاي روستا شهري پيبرد؛ يعني مهاجرت جمعيتي كه تا 3 دهه قبل جزو جمعيت مولّد كشور به حساب ميآمد اكنون به صورت خيل عظيم افراد مشغول به كار هستند يا در مشاغل كاذبي مانند دست فروشي و واسطه گري مشغول ميباشند (غلامزاده، 1383، ص 75).
وقتي فرهنگهاي مختلف با آداب و رسوم و هنجارهاي متفاوت از نقاط مختلف در يك نقطه جمع شود و انواع هنجارها حاكم باشد، در نتيجه هر فرد يا گروه به يك نوع هنجار رفتار ميكند و هنگام يكه اشخاص محيطشان عوض شود، ديگر هيچ احساسي نسبت به پايبندي به اصول و هنجارها در خود حس نميكنند و در نتيجه هرج و مرج و آشفتگي رخ ميدهد. نتيجه نهايي مهاجرت از روستا به شهر و از بخش توليد به بخش خدمات، رشد مسائل آنوميك در جامعه است (رفیع پور، 1378، ص 65)
پرداختن به پيامدهاي مهاجرت جوانان به صورت جداگانه به مناطق شهري يا روستايي كاري خطا است؛ بنابراين، پيامدها در مبدأ و مقصد بررسي شده كه ممكن است در مبدأ آثاري مثبت بر جاي بگذارد، اما در مقصد آثار و عواقب آن ضرورتاً مثبت نخواهد بود. در اينجا جهت شناخت پيامدهاي مهاجرتهای روستا شهري بر مهاجران نسل جوان، در سه حوزه اقتصادي اجتماعي و فرهنگي به بررسي هر يك به صورت پيامد مثبت و منفي پرداخته شده است.
الف: پيامدهاي اقتصادي
عدهاي عامل اقتصادي را مهمترین عامل در مهاجرتهای روستا شهري ميدانند.
جوانان روستايي با مشاهده تفاوت درآمدي در شهر و روستا و كمبود درآمدهاي مالي خود كه جوابگوي نيازهاي اصلي و ضروري آنها نيست، دست به مهاجرت ميزنند. آنان براي كسب درآمد بيشتر و رسيدن به آرزوهاي خويش، راه شهرها را در پيش ميگيرند. مهاجران در شهرها با شغلهاي واسطهگري يا خدماتي و دست فروشي ميتوانند به درآمدي چند برابر روستا دست پيدا كنند و از كارهاي سخت و طاقت فرساي كشاورزي نيز آسوده شوند. بدون ترديد اختلافات درآمدي شهر و روستا و موقعيتهاي شغلي و كاري فراوان در شهرها يكي از دلايل عمده مهاجرت جوانان است؛ اما اين عامل مؤثر در مهاجرت پيامدهايي در مبدأ و مقصد برجاي ميگذارد. آثار اقتصادي مثبت آن در نواحي روستايي بيشتر از شهرها خواهد بود و پيامدهاي منفي آن در شهرها بيشتر بروز میکند. بررسيها نشان ميدهد جوانان مهاجر اكثراً از مهاجرت به شهرها راضي هستند.
و زندگي آنها از لحاظ اقتصادي بهبود يافته است، در ضمن آنها با حواله كردن پول به روستا نزد پدر و مادر خويش، باعث بهبود وضعيت زندگي آنها و تقويت بنيه مالي خانواده خود در روستا ميشوند. به طور كلي از نظر اقتصادي مهاجرت روستا شهري را براي خود جوانان ميتوان موفق قلمداد نمود؛ چون آنها درآمد فعلي در شهر را در روستا هيچگاه نميتوانستند به دست آورند؛ اما همانطور كه در بالا نيز اشاره شد، مهاجرت جوانان پيامدهاي اقتصادي زيادي در روستاها بجا خواهد گذاشت كه مهمترین آن ركود اقتصاد كشاورزي و دامداري در روستا و كاهش توليد و بهر ه برداري شهري را روستايي است. با توجه به اينكه جوانان بيشترين گروه مهاجرين روستا تشكيل ميدهند، كساني كه در روستا به جا ميمانند، پيرمردها و پیرزنها میباشند كه توان چنداني براي كشاورزي گسترده ندارند و بيشتر به اقتصاد معيشتي و خود بسنده روي ميآورند و به اندازه نياز سالانه كشت خواهند نمود. روستاي منیوحی واقع درشهرستان آبادان بررسي کردهام و مشاهده شد كه مهاجرت جوانان روستاهاي مذكور و جذب آنها در بخش تجاری شهرآبادان، باعث نابودي كشاورزي و دامداري و باغباني منطقه شده است؛ به طوري كه بسياري از زمينهاي كشاورزي در اثر رها شدن و عدم كشت به زمين باير تبديل شده است
اين موضوع در كل كشور به ركود كشاورزي و افزايش واردات محصولات كشاورزي و خروج ارز منتهي خواهد شد و از طرفي پيامد منفي اين نوع مهاجرتها در شهرها را ميتوان به گسترش بخش غير رسمي اقتصاد و افزايش شغلهاي كاذب و انگلي و كارهاي غيرتوليدي چون دست فروشي، سيگار فروشي و ... اشاره كرد. با توجه به اينكه جوانان مهاجر از روستا به آبادان اکثراً فاقد مهارت هستند، در شهر نميتوانند جذب بازار كار رسمي شوند و بي ثباتي شغلي بيشتر مهاجران را تهديد میکند.
ب: پيامدهاي اجتماعي
يكي از تفاوتهاي محيط شهري نسبت به محيط روستايي، اختلاف زياد خدمات شهري مانند بهداشت، درمان، آموزش و تأسيساتي مانند آب، برق، گاز، مراكز تفريحي و غيره ميباشد. بديهي است روند مهاجرتها روستا شهري عمدتاًتحت تأثير امكانات زيستي و رفاهي در روستاها و جاذبههاي اجتماعي فرهنگي و اقتصادي شهرها ميباشد و در مواردي سياستگذاري هاي نادرست آن را تشديد ميكند (سعیدی، 1377، ص 127).
در واقع بعد از عامل اقتصادي، عامل اجتماعي و نداشتن امكانات رفاهي نظير بهداشت و ... عامل مؤثر در مهاجرتهاي روستاییان به شهر آبادان شده است (لهسائی زاده، 1368، ص 252).
با توجه به اينكه جوانان، گروه اصلي مهاجران هستند، پيامدهاي اجتماعي مهاجرت آنان به صورتي حادتر نمود خواهد يافت، چراكه روحيه تنوع طلبي جوان از طرفي و هويت طلبي از طرف ديگر، پيامدهاي اجتماعي را تشديد خواهد كرد. وقتي جوان روستايي به شهر ميآيد در اثر همنشيني و رفت آمد با شهروندان آگاهي او افزايش يافته و جوان از حقوق و مطالبات خود آگاه شده و همين آگاهي منجر به بي اعتمادي و عدم پايبندي به تعهدات شهروندي و حتي در مواردي خرابكاري شده است. از طرف ديگر با جدا شدن جوان از خانواده، حامي خود كه والدين باشند را از دست ميدهد و با توجه به عدم نظارت والدين بر اعمال او و كاهش اقتدار والدين جوان، پیامدهای حاد اجتماعي بروز خواهد كرد.
همچنين با وجود خرده فرهنگهاي متفاوت در داخل اجتماعات شهري و ضعف اعتقادات و كنترلهاي غير رسمي، انحرافات اجتماعي افزايش خواهد يافت. بررسيها نشان ميدهد كه پيامدهاي اجتماعي فرهنگي مهاجرت بسيار بيشتر خواهد بود و داراي دو بعد مثبت و منفي است. مهمترین پيامد مثبت مهاجرت روستا به شهر آبادان را میتوان در سهولت و آسايش در زندگي، دسترسي بهتر به وضعيت بهداشتي، بهبود عادات غذايي، گذران اوقات فراغت و اميد به زندگي بيان كرد. جوانان روستا در پي يافتن زندگي بهتر مهاجرت از روستا به شهر را آغاز ميكنند و تحرك اجتماعي باعث بالا بردن ظرفيتهاي گوناگون اجتماعي در ميان آنها خواهد شد. جوانان با فرار از هنجارهاي سنتي موجود در روستا ميخواهند كه به استقلال فردي و آزادي انتخاب برسند و از تنهايي و انزواي اجتماعي در محيطهاي روستايي همراه با كار فيزيكي سخت و مداوم نجات پيدا كنند و جهت يافتن منزلت اجتماعي و كسب احترام و تفريحات محرك، شهرها را انتخاب ميكنند؛ اما تحقيقات نشان ميدهد اين نوع مهاجرتها پيامدهاي منفي اجتماعي را نيز براي جوانان و شهرها به همراه خواهد داشت؛ از جمله میتوان به فقدان يكپارچگي اجتماعي و گسترش ناهنجاریهای اجتماعي در شهرها اشاره كرد. مهاجرت جوانان از روستا به شهر، باعث برهم خوردن ساختار جمعيتي در شهرها و روستاها شده و تركيب سني و جنسي جمعيت را از تعادل خارج كرده است، از سويي ديگر سالخورده سازي روستاها باعث شده كه امكان ازدواج دختران در روستا از بين برود.
تفاوت بين نسلي در روستاهای آبادان باعث ايجاد شكاف بين والدين و جوان شده، به طوري كه جوان محيط روستا را داراي هنجارها و مراسم سنتي میبیند و بر ضد آن شورش كرده، دست به مهاجرت ميزند و در اين بين قطع ارتباط با خانواده و از دست دادن حامي خود باعث گرايش جوان به سمت اعتياد، فساد اخلاقي، دزدي، سرقت و مزاحمتهاي ناموسي و ... ميشود يا در شهر احساس غريبه بودن و بيگانگي ميكند و به انزواي اجتماعي گرايش مييابد.
ج: پيامدهاي فرهنگي
اين نظريه، مهاجرت را به عنوان يك تطبيق اجتماعي در پاسخ به نيازهاي اجتماعي اقتصادي، تحولات فرهنگي كه از جريان تغييرات جمعيتي ناشي و در سطح ملي و محلي پديد میآید، میداند (شیخی، 1382، ص 48)
نارساييهاي موجود در نظام آموزشي روستايي از جمله عوامل مؤثر در تشويق جوانان به مهاجرت به شهرها است. تحصيلات جوان روستايي نيز خود از جمله عوامل فرهنگي مؤثر در مهاجرت میباشد و افزايش فاصله فرهنگي بين شهر و روستا بر نرخ مهاجرت ميافزايد (لهسائی زاده، 1368، ص 222)
با توجه به اينكه اكثريت جمعيت كشورمان را جوانان تشكيل ميدهند و عمدهترين مسأله جامعههاي داراي جمعيت جوان مسائل فرهنگي است، وقتي جوانان روستايي جهت ادامه تحصيل، گذراندن خدمت سربازي و جستجوي كار و شغل بهتر به شهرها میآید، تعارض فرهنگي در او ايجاد ميشود و مشكلات حادتر ميشود.
جوانان وقتي در معرض انواع كانا لهاي ارتباطي و شبكههاي جهاني به راحتي با سبكهاي زندگي كشورهاي ديگر با خبر ميشوند و خود را مقايسه ميكنند آنها اگر فرصتي جهت پيشرفت نداشته باشند در معرض انواع آسيبها قرار ميگيرند و اگر اعتماد به نفس آنها كاهش يابد، براي فراموش كردن موقعيت خود به دام اعتياد مي افتند يا جذب فرهنگ بيگانه ميشوند.
مهمترین پيامد فرهنگي مهاجرت روستا شهري جوانان آبادان بهبود وضعيت سواد و سطح علمي و آگاهي آنها ميباشد، شهرها با داشتن امكانات آموزشي بهتر و بيشتر باعث شكوفايي استعدادها و نبوغ جوانان روستايي شده است. از ديگر پيامدها ميتوان به بهبود اوقات فراغت (وجود كتابخانههايي متعدد در شهرها و مكانهاي فرهنگي) افزايش تعامل فرهنگي و تغيير در شيوه لباس پوشيدن و حرف زدن را بيان كرد.
از پيامدهاي فرهنگي منفي مهاجرت ميتوان چنين بيان نمود كه در اثر مهاجرت جوانان، نقش خانواده در انتقال مباني ارزشي و ديني و ملي به فرزندان كاهش مييابد و جامعه انتقال وظايف تربيتي را برعهده ميگيرد و با توجه به اينكه هويت فردي در مرد و زن جوان هنوز شكل نگرفته است، زمينهها و بستر تعارضات و نيز نفوذ فرهنگ بيگانه به هويت ديني و ملي جوانان ايجاد شده و در صورت ضعف بنيادهاي مذهبي جواني و عدم شكل گيري هويت فردي تأثيرپذيري جوان، الگوهاي ضد فرهنگ و ديني تقويت شده و اين مرحله آغازين گسترش مشكلات اخلاقي، فساد و بي بندوباري و فحشا در شهرها و جوانان خواهد بود.
تاریخچه آغاز مهاجرت مردم روستا
اولین مهاجرتها از حدود 60 تا 65 سال پیش یعنی از حدود سالهای دهه سی و حدوداً از سال 1319 آغاز میگردد چون در آبادان وشرکت نفت یکی از اهالی اسفرجان در ردههای بالایی در پالایشگاه کار میکرد و عدهای از اسفرجانیها را به عنوان کارگر استخدام میکرد اولین گروه راهی آبادان گردیدند حدود 30 تا 40 نفر از جوانان وتازه متاهلینی که دیگر در روستا در آمدی برای گذران زندگی نداشتند جذب شرکت نفت گردیدند پس از از میان همان عدهای که به آبادان رفته بودند در آنجا و از طریق آبادان بصورت قانونی وغیر قانونی راهی کویت شدند. جوانان دیگر که از دیگران و یا مهاجرینی که به خارج روستا برای کار رفته بودند با در آمد و امکانات شهری آشنا شده و همین امر مهاجران بیشتری را ترغیب میکرد که به خارج روستا عزیمت کنند پس از چند سال مهاجرتها تا حدودی متوقف شد تا اینکه از سال 1330 دوباره سیل مهاجرت مخصوصاً به اصفهان که تازه کارخانه ذوب آهن شروع بکار کرده بود و نیاز مبرم به نیروی انسانی داشت شدت گرفت. همچنین عده-ای به تهران عزیمت نمودند به هر صورت نقش کسانی که از روستا به شهرهای مختلف رفته بودند وتوانسته بودند در ردههای بالاتری بعلت سوادی که داشتند. شغل بالاتری را برای خود دست و پا کنند را در استخدام هم ولایتیها نمیتوان نادیده گرفت. بالاخره پس از اولین مهاجرتها این روند هرچه بیشتر ادامه پیدا کرد و روز به روز عده زیادتری روستا را ترک کردند وهمچنان از جمعیت روستا کاسته شد تا وضعیت کنونی پدیدار گردید که در حال حاضر و مخصوصاً در زمستانها جمعیت روستا را بیشتر پیر مردان وپیر زنانی تشکیل میدهدند که یا بازنشستگان نسل اولین مهاجرتها هستند و یا امکان زندگی ذر شهر برای آنان وجود نداشته است علل اصلی مهاجرت روستاییان به شهر مانند همه نقاط دیگز کشور جنبههای مشخص دارد برخی از این دلایل از آغاز تا کنون عبارتاند از خشکسالیهای پی در پی در سالهای اولیه مهاجرت افزایش جمعیت روستا با توجه به این نکته که در سال 1335 روستا جمعیتی بالغ بر 4000 نفر داشته است و با توجه به مساحت باغات و زمینهای کشاورزی حاصلخیز سرانه هر نفر از زمین چیزی حدود 600 متر بوده که دیگر پاسخگوی نیاز مردم نبوده مورد دیگر از بین رفتن بسیاری از مشاغلی که قبلاً در روستا وجود داشته است مانند گیوه دوزی و رنگ رزی و آهنگری و بسیاری دیگر که در اثر آشنایی بازندگی شهری و یا تغییر سلیقه مردم و یا با ورود وتغییر زندگی مردم به سمت وسوی زندگی ماشینی مورد دیگر پس از عوامل اقتصادی استفاده از امکانات آموزش وپرورش بهتر در شهرها و یا راه یافتن به مراکز آموزش عالی بوده که اولین گروه شش نفره مهاجران برای ادامه تحصیل در سال 1338 انجام گرفته موارد دیگر استفاده از امکانات بهتر وجاذبههای زندگی شهری و نبود شغل با توجه به خیل عظیم دانش آموختگان روستا که تعداد آنان نیز در تمام رشتهها کم نیست و بسیاری دیگر از عوامل که در پدیده مهاجرت روستاییان به شهرها نقش دارند.
علل مهاجرت روستاييان به آبادان
جهت پي بردن به دلايل مهاجرت و چگونگي وضعيت زندگي روستائيان بعد از مهاجرت به آبادان پرسشهايي از خود مهاجرين روستايي ساكن در محلات شهر صورت گرفت. تحليل اطلاعات جمع آوري شده نشان داد: كه بالغ بر 52 درصد از پرسش - شوندگان دلايل اجتماعي از جمله كمبود خدمات و امكانات آموزشي– بهداشتي در روستاي زادگاه خويش و تجمع اين تسهيلات در آبادان را مهمترین عامل مهاجرت خود ذكركردهاند. همچنين 39 درصد از مهاجرين عوامل اقتصادي: به دست آوردن شغل جديد و درآمد مناسب و كمبود زمين زراعي در روستا را دليل كوچ دانستهاند. در نهايت عوامل فرهنگي: فشار خانواده و قابل تحمل نبودن سنن فرهنگي روستا (به خصوص براي جوانان) نسبت به ديگر دلايل نقش كمرنگتري در مهاجرت داشتهاند.از اين رو وجود جاذبههاي شهري (عوامل اجتماعي) و فرايند شهرگرايي (شهرنشین شدن) عامل اصلي مهاجرت روستائيان به آبادان بوده است.
در اين راستا؛ عدم تمايل درصد قابل توجهي از پرسش شوندگان (80 درصد) از خانوارهاي مهاجرين روستايي- به بازگشت به روستاهاي مبدأ كوچ در پي سكونت در شهر آبادان نيز تاًييدي در اثبات اين ادعا و نيز مهاجرپذيري شهر آبادان ميباشد.
تحلیل یافتهها
مهاجرتهای روستایی – شهري در شهرستان آبادان روند نامتوازن و نامتناسبی را داشته است:
با عنایت به اینکه میزان مهاجرت روستا- شهري در طی سال هال 50-1345، 294068 نفر بوده است. در طی آن سالها آمار دقیقی در مورد مهاجرت سالهاي 55-1350 منتشر نشد ولی با توجه به اینکه رشد جمعیت شهري 6/7 درصد بوده است میتوان حدس زد که میزان مهاجرت بالا بوده است. این روند در طی دهههای 65-1355 هم ادامه داشته است. به طوري که میزان مهاجرت به شهرآبادان 8306 نفر بوده است که این امر به نوبه خود باعث رشد بالاي جمعیت 7/8 درصد در طی این دو دهه شده است. در طی دهه 85-1375 این روند مهاجرتها تا حدي کم شد و میزان مهاجرت 4253 نفر بوده است. نتیجه اینکه در طی این چند دهه 123465 نفر مهاجرت به شهر آبادان داشتهایم که چیزي در حدود 37 درصد از جمعیت شهر را تشکیل میدهند و این امر روند مهاجرت نامتوازن و نامناسب را در شهرستان آبادان نشان میدهد و فرضیه اول مورد تأیید میباشد.
تأكید بر توسعه و رشد مراكز شهری از جمله محورهای اصلی دولتهای قبل از انقلاب اسلامی بود. به نحوی كه طی دوران 30 ساله مذكور جمعیت شهرها به شدت افزایش یافت و تحولات توسعه ای و در نتیجه برخی برنامههای دولت در روستاها به مهاجرت روستائیان به مراكز شهری كوچک و بزرگ انجامید. جدای از روستاها و بخشها و مراكز شهری كوچک و محروم كه برنامههای دولت در زمره اولویتهای دولت قرار نداشتند سایر مناطق با توجه به ظرفیتها و «بازده محور» به جهت ماهیت جاذبههای تاریخی، طبیعی و اقلیمی، جمعیتی منابع آب، مركزیت، زیر ساختها و منابع معدنی و ... هر یک از منظر یكی از چهار محور ارتباطی صنعتی كشاورزی و جهانگردی مورد توجه و ارزیابی دولت قرار گرفتند. نابرابری حاصل اصلی این خط مشی بود ولی این نابرابری ضرورتاً از یک وجه قومی برخودار نبود. مقایسه ارقام سرمایه گذاری در شهرها مختلف تفاوتهای بسیاری را نشان میدهد. برای مثال بخش عظیمی از سرمایه گذاریهای دولت علاوه بر تهران، یزد و اصفهان به محور خوزستان و آذربایجان و شهرهای تبریز، اهواز، آبادان تخصیص یافت كه عمدتاً از ساختار جمعیتی قومی برخوردار بودند. در عین حال استانهای كردستان و سیستان و بلوچستان) دو استان سنی نشین كشور (بعداز برنامههای عمرانی دولت (1355) توسعه نیافته ترین استانهای كشور باقی ماندهاند.
در مجموع باید گفت فرایند توسعه در ایران به گونه ای آغاز و دنبال شد كه در طول دوران حدوداً سی ساله برنامه ریزی قبل از انقلاب 60 درصد از وامهای بانک جهانی توسعه و معدن به تهران اختصاص یافت و بیش از نیمی از كالاهای كارخانه ای نیز در تهران تولید میشد و نیز 22 درصد نیروی كار صنعتی كشور نیز در تهران مشغول به كار بودند.) یرواند آبراهامیان،1378، ص 552). با توجه به ارقام مذكور باید پذیرفت كه جمعیت بخشهای مختلفی از كشورمان البته با میزانهای متفاوت از تبعیض و نابرابری در رنج بودهاند؛ ولی در مجموع توسعه نیافتگی نه تنها لزوماً و منحصر به استانهای قوم نشین كشور نبوده بلكه به گونه ای كه ملاحظه شد حتی برخی از مناطق قومی در زمره اولویتهای عمرانی و توسعه ای دولت قرار داشتند.
مهاجرت افراد به شهر باعث افزایش جمعیت شده است که این مهاجران فضاهای خالی شهر آبادان را پر کردهاند و زمینهای پیرامون را تصاحب میکنند که این امر باعث گسترش فیزیکی شهر شده است همچنین عامل مهاجرپذیر رشد امکانات شهر را در زمینه تولید مشاغل جدید، افزایش درآمد شهری و افزایش واحدهای مسکونی و خدماتی را موجب شده که این امر هم به نوعی به توسعه فیزیکی شهر انجامیده است.
از اثرات زیست محیطی ناشی از گسترش فیزیکی به علت افزایش جمعیت بالارفتن حجم تولید زباله و آلودگی آب میباشد که به دلیل محدودیت تعداد افراد و وسایل نقلیه جمع آوری و دفع آن به طریق بهداشتی صورت نمیگیرد و در نتیحه این افزایش حجم زباله در سطح شهر به صورت یک معضل درمیآید از طرف دیگر منشأ آلودگی آب فاضلابها هستند به دلیل اینکه سیستم جمع آوری و تصفیه فاضلاب در سطح شهر وجود ندارد دفع نامناسب فاضلابها در حاشیه شهر و داخل رودخانه باعث آلودگی آب میشود.
با آغاز شهرنشيني و از سويي جريان اصلاحات ارضي در ايران، مهاجرت جوانان روستايي به شهرها شدت گرفت. اين روند در افزايش جمعيت شهري و كاهش جمعيت روستايي، بيانگيزگي حضور در روستا و دگرگوني هويت مهاجران جوان تأثيرگذار بود و جوانان را هر چه بيشتر با اصالت، زادبوم و كارهاي كشاورزي بيگانه میکرد و گسست شغلي، فرهنگي و اجتماعي را دامن ميزد و چون مهاجران از قشر جوان بودند هر جوان براي تضمين آينده خود و رسيدن به آرزوهاي ذهني نياز به تأمين درآمد بيشتر را احساس ميكرد و ميديد كه در شهرها به راحتي میتواند با شغلهای خدماتي، واسطهگري و دست فروشي درآمدي چندين برابر روستا داشته باشد، از طرفي وجود جاذبههاي شهري مانند پاركهاي زيبا و تفريحي، امكانات اياب و ذهاب، وجود مغازههاي رنگارنگ از جمله خوراكي، پوشاك، لوازم خانگي و غيره در كنار يكديگر و از طرف ديگر روحيه تنوع طلبي جوانان كه با محيط سرد و آرام روستا سنخيت نداشت، آنها را تشويق به مهاجرت مينمود و بازگشت او به روستا به همراه لباسهای قشنگ و تعريفهاي جذاب از شهر محيط ذهني را براي ديگر جوانان جهت مهاجرت مساعد مينمود. بدین ترب مهاجرتهاي روستا شهري به دنبال خود پيامدهايي براي مبدأ و مقصد ايجاد كرده است.
نتیجه گیری
کنترل روند مهاجرت بیرویه به شهر با گسترش خدمات آموزشی، بهداشتی به ویژه تجاری در نقاط روستایی در قالب ساماندهی منظومهای روستایی در جهت کاهش نابرابریهای موجود.
جلوگیری از توسعه افقی شهر با وجود احتیاج روزافزون به مسکن که در اثر شهرنشینی بوجود آمده توسعه و افزایش مسکن در ارتفاع نبوده بلکه توسعه تا به حال مبتنی بر ساخت و ساز غیرقانونی در اطراف شهر بوده که این خود موجب انهدام اراضی مزروعی در شهرستان آبادان میشود لذا ضروری است که به تدریج شرایط برای توسعه مسکن به صورت عمودی فراهم کرد.
اولویت توسعه مسکن در اراضی خالی داخل شهر.
تسریع در اجراء و احداث سیستم جمع آوری و تصفیه فاضلاب در شهر.
اندازه و استحکام پلها، اندازه پلها باید به گونهای باشد که از سطح مقطع کانالها نکاهد.
اعمال ضوابط در خصوص مقاوم سازی در نقابل سیل.
برای توسعه شهرها و توسعه پایدار در بخش کشاورزی و عدم تخریب زمینهای زراعتی بایستی الگوی ساخت مسکن در بین مردم تغییر کند تا حفاظت و بهبود اراضی و منابع طبیعی توسعه یابد.
ضرورت برنامه ريزي در راستاي كاهش عدم تعادلهاي فضايي بين شهرآبادان و روستاهاي (منیوحی، چوبیده و شلهه)، به عبارت ديگر ضرورت اتخاذ نگرشي ناحيهاي در توسعه روستايي.
تلاش در جهت تقويت و بهبود بنيه اقتصادي – توليدي روستاهاي شهرستان با تكيه بر توانمنديهاي محيطي (طبيعي – انساني) موجود در روستاها در جهت تثبيت جمعيت در اين سكونتگاهها.
مقاله،مهاجرت، آبادان، روستاهای (منیوحی، چوبیده و شلهه حاج حسین)،توسعه فیزیکی،اشتغال،اخبار آبادان،آبادان خبر،آبادان نیوز
نام : | |
ایمیل : | |
*نظرات : | |
متن تصویر: | |